Yang Bermasalah Dalam Filem Imam

SUTRADARA terkemuka dunia, gemulah Alfred Hitchcock sebelum beliau meninggal dunia, sempat berpesan kepada umat manusia,

“Ada tiga benda diperlukan bagi menjadikan filem itu hebat: skrip, skrip dan skrip.”

Itulah ayat keramat yang perlu diteliti jauh sebelum seseorang penulis menulis lakon layar sesebuah filem atau drama televisyen.

Filem merupakan satu gambar bergerak. Apabila kita tekankan perkataan “gambar”, maka gambar itu memainkan peranan utama. Tetapi kenapa sahibul fadhilah Hitchcock sangat mementingkan skrip?

Puncanya hanya satu, dalam filem, ia memerlukan satu kaedah, “show, don’t tell.” Kaedah yang dipercayai datang daripada Anton Chekhov ini adalah segala-galanya.

Walaupun sudah beberapa tahun meninggalkan kampus, saya masih ingat lagi pesan pensyarah filem saya ketika beliau menyampaikan amanat. Katanya, “Dalam filem, selagi boleh menggambarkan situasi, maka dialog tidak diperlukan.”

Skrip sangat penting. Melalui skrip itu juga yang dapat dijadikan visual yang penonton tonton di pawagam. Melalui skrip itu jugalah para pelakon mengucapkan dialognya.

Jadi, masalah utama dalam filem Imam yang sedang ditayangkan di pawagam kini, ialah skripnya.

Ada dua mazhab kalau mahu menonton filem adaptasi. Pertama, ‘bawa’ masuk sekali teks asal ke dalam panggung. Kedua, ‘tinggalkan’ di luar panggung. Ketika menonton Imam, saya meninggalkan karya hebat Abdullah Hussain itu di luar dewan.

Saya tak tahu novelnya bagaimana ceritanya, plot, perkembangan watak, klimaks, peleraian bahkan saya tak tahu pun apa watak yang ada.

Permasalahan dalam skrip imam ini, bukan berasal daripada novel itu. Tapi bagaimana penulis skrip menterjemahkan novel yang setebal 600 halaman ini ke dalam skrip yang berdurasi 90 minit.

15 minit pertama sahaja tidak mampu memberi kesan hook kepada penonton. 15 minit pertama saya tak tahu lagi ini cerita Imam ini cerita apa. Saya berseloroh kepada rakan di sebelah (tapi mungkin juga dengan serius), “Masih sempat lagi kita nak keluar dari dewan ini.”

15 hingga 20 minit pertama merupakan saat paling penting dalam sesebuah filem. Manakala kalau bagi drama tv pula, yang penting pada episod Pilot (Episod 1). Filem Imam gagal segala-galanya dalam 15 minit pertama ini. Penonton seperti boleh mengagak matlamat watak utama, tapi meleret sehingga tidak ada hala tuju pada minit-minit ini.

Masuk cerita mengenai dialog. Saya rasa dua orang pelakon utama itu sudah tahu dan mahir apa yang mereka lakukan. Tetapi ada beberapa perkara yang sangat mengganggu dalam dialog (termasuk adegan).

Pertama, saya tak nampak fungsi dialog dalam bahasa Arab. Dialog ini tidak memberi sebarang erti. Apa yang saya perasan, jika ada dialog berbahasa Arab, semasa itu ada orang lain di sekeliling pelakon. Ia mungkin tak nak beritahu (rahsia) apa yang diperkatakan oleh penutur kepada orang lain.

Isunya di sini ialah tiada sebarang petanda yang memberitahu orang kampung tidak tahu berbahasa Arab. Ya, kita boleh berasumsi bahawa orang kampung mana tahu bahasa Arab, tapi masih tidak kemas hujah. Apa yang perlu dilakukan ialah tunjuk (show) pada penonton bahawa orang kampung memang tak tahu bahasa Arab.

Masalah filem Imam ini juga termasuklah dia nak tunjuk (show) semua benda. Banyak adegan membazir. Adegan awal yang Haji Mihad ditahan oleh sekumpulan pemuda. Adegan yang sama diulangi sehingga habis pada pengakhiran. Di sini membazir dalam lima minit. Adegan itu sepatutnya boleh dipotong dan melompat terus kepada adegan yang sepatutnya di akhir cerita. Percayalah, penonton dapat tahu apa yang terjadi walaupun ia dipotong.

Melalui Imam, penonton dilayani oleh skor dan runut bunyi yang saya tak tahu apa fungsinya. Kalau saat getir ini penonton masih tak dapat tangkap apa benda yang berlaku, maka, filem ini gagal. Runut bunyi yang digunakan sangat mengganggu konsentrasi penonton. Runut bunyi pada adegan cemas dan adegan terkejut tak ada beza. Dan skor muzik dimainkan tanpa henti dan tanpa tujuan.

Dari awal hingga tamat, ada skor yang bingit di telinga. Adegan sedih ada muzik sedih (yang bingit); ketika adegan marah, ada muzik tegang (yang bingit); ketika adegan cemas, juga ada muzik yang runutnya mencemaskan (yang bingit).

Saya tak tahu bagaimana jurutera muzik filem ini fikirkan. Sebenarnya sangat banyak adegan yang kalau tak diletakkan langsung apa-apa muzik atau skor, ia lagi menimbulkan ‘sesak nafas’ daripada penonton. Sangat banyak peluang yang dilepaskan.

Saya ulang, saya meninggalkan novel Imam di luar dewan. Saya masuk dengan otak yang kosong. Bila saya tonton sehingga tamat, saya tak tahu perkembangan wataknya ke mana. Saya tak tahu datang dari mana Haji Mihad itu. Saya betul-betul nak tahu. Inilah tanggungjawab penulis skrip, bagaimana nak expose asal usul watak.

Apa yang ada dalam filem, ada beberapa imbas kembali yang tak berguna. Sekali lagi saya berseloroh kepada rakan sebelah, “Aku harap adegan dan dialog ini akan membawa kepada sesuatu.” Saya tunggu ‘sesuatu’ itu. Tak ada. Banyak pembaziran berlaku. Dan banyak yang sepatutnya disiapkan, tidak dibuat langsung.

Saya dapat tahu bahawa asal usul Haji Mihad memang ada dalam novel itu. Tapi takkanlah mahu semua penonton membeli novel itu dan baca sambil tengok filem?

Saya juga dapat tahu bahawa novel ini sebuah novel wacana. Dengan 600 halaman ini, mustahil untuk diterjemahkan dalam masa 90 minit. Dan, betul jangkaan saya, tidak berjaya diterjemahkan. Saya tak tahu matlamat watak utama. Ini yang paling utama dalam pembikinan skrip filem. Kalau watak utama tak ada matlamat, maksudnya logline tak cukup kuat.

Saya boleh meneruskan tulisan ini berkajang-kajang lagi. Tapi saya rasa tidak bersemangat untuk meneruskan kerana saya masih lagi kecewa yang teramat sangat.

Novel wacana seperti ini, perlu ada satu pertikaian hebat antara Haji Mihad dan Haji Syamsuri. Saya menunggu pertikaian itu, malangnya tak ada. Haji Syamsuri seperti ada masalah bersifat peribadi dengan Haji Mihad, bukan masalah cara pandang atau cara amal agamanya. Sefaham saya, dua watak ini menguji diri masing-masing dalam perdebatan yang sangat panjang. Itulah isi novel yang tidak langsung diterjemah ke layar perak.

Wacana yang dibina tidak lengkap dan tidak kemas. Sepatutnya hanya perlu ada satu isu yang dibawa. Isu paling boleh ‘dijual’ ialah solat Jumaat dua imam. Sepatutnya bawa sahaja isu itu daripada awal hingga akhir.

Bahayanya mengadaptasi novel wacana ialah bagaimana nak aplikasikan “tunjuk, jangan cakap” tadi. Perdebatan di depan surau bersama Rahim Razali. Sepatutnya pertengkaran itu dibuat oleh watak antagonis—Faizal Hussein. Itu wacana yang ditunggu-tunggu oleh penonton. Berdebatlah melalui adegan itu semahunya.

Terlalu banyak isu yang mahu diangkat. Kisah silam Haji Mihad (yang tak jelas), kisah lombong emas, kisah duit trustee Haji Syamsuri dan banyak sangat kisah lain yang tak selesai dan tak perlu ada.

Saya fikir, saya berasumsi, saya beranggapan, penulis skrip ketika menterjemahkan novel ini, beliau memikirkan rempah ratus yang dalam novel itu tidak perlu dimasukkan ke dalam skrip kerana “dah faham apa yang berlaku”. Masalah yang jadi akhirnya, penonton tak faham apa yang berlaku, sebab penonton tak baca novel tu.

Saya terbaca banyak ulasan mengenai filem ini. Bila saya baca, saya pula yang rasa pelik. Adakah yang saya tengok tempoh hari itu versi lain filem Imam? Kenapa sampai ada ulasan siap boleh memetik Judy Dench? Saya sehingga bertanya kepada rakan-rakan lain; ya, rakan-rakan lain mengesahkan apa yang saya tonton itu adalah versi yang sama apa yang mereka tonton.

Naskhahnya milik Abdullah Hussain. Tapi lakon layar dan filemnya bukan Abdullah Hussain punya. Kalau filemnya buruk, Abdullah tidak bersalah dan tak perlu rasa bersalah untuk mengatakan hal sebenar.

Selepas ini, saya harap ada filem yang lebih teruk berbanding filem Imam, supaya ada filem lain yang boleh orang ingat sebagai filem terburuk tahun ini.